آیه 120 سوره توبه

ما كانَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرابِ أَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ لا يَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ لا يُصِيبُهُمْ ظَمَأٌ وَ لا نَصَبٌ وَ لا مَخْمَصَةٌ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لا يَطَؤُنَ مَوْطِئاً يَغِيظُ الْكُفَّارَ وَ لا يَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلاً إِلاَّ كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ (120)

ج5، ص 231

بعد از آن توبيخ متخلفين فرمايد:

ما كانَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ: روا و شايسته نيست مر اهل مدينه را (نفى براى مبالغه است) يعنى البته جايز نيست اهل مدينه را. وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرابِ‌: و كسانى كه اطراف ايشانند از باديه نشينان چون اعراب جهينه و مزينه و اسلم و اشجع و بنى غفار، هيچيك را جايز نيست. أَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ‌: آنكه تخلف كنند از مرافقت پيغمبر خدا يا از حكم او، پس اين كلام نهى است كه به جهت مبالغه در صورت نفى واقع شده، و تخصيص اهل مدينه و حوالى آن به جهت قرب و معرفت ايشان به خروج آن حضرت است به طرف تبوك. وَ لا يَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ‌: و نرسد ايشان را كه رغبت كنند به نفسهاى خود از نفس او، يعنى راحتى خود طلبند و به تنعم گذرانيده مايل نباشند از كشيدن رنجها و صدماتى كه او مى‌كشد. ذلِكَ بِأَنَّهُمْ‌: اين وجوب متابعت و ترك تخلف به سبب آنست كه چون آنها با پيغمبر باشند. لا يُصِيبُهُمْ ظَمَأٌ: نمى‌رسد ايشان را تشنگى. وَ لا نَصَبٌ‌: و نه رنجى از متاعب سفر.

وَ لا مَخْمَصَةٌ فِي سَبِيلِ اللَّهِ‌: و نه گرسنگى در راه خدا و رضاى او. وَ لا يَطَؤُنَ مَوْطِئاً يَغِيظُ الْكُفَّارَ: و هيچ قدمى برندارند به مكانى از امكنه كفار به سم اسب يا كف شتر يا به پاهاى خود قدمى كه آن به خشم آورد كافران را. وَ لا يَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلًا: و نيابند از دشمن هيچ آسيبى از قتل و اسر و نهب و

ج5، ص 232

هزيمت و جراحت. إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ بِهِ‌: مگر آنكه نوشته شود براى ايشان به سبب آن. عَمَلٌ صالِحٌ‌: كردارى شايسته كه مستلزم ثواب است، يعنى به هر يك از اينها كه بديشان رسد مستحق ثواب شوند. ابن عباس نقل نموده كه به هر ترسى كه بديشان رسد مستحق ثواب شوند و هفتاد حسنه در ديوان آنها نويسند. «1» إِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ‌: بتحقيق خداوند متعال ضايع و تباه نمى‌گرداند مزد نيكوكاران را كه مجاهده كنند در راه خدا به مال و جان خود.

تنبيه- آيه شريفه تنبيه است بر امورى:

1- عمل هيچ عامل از اندك و بسيار، در درگاه سبحانى تباه نيست، و به مقتضاى عدل رنج نيكوكاران را ضايع و مهمل نگذارد، و به ميزان عدل جزا بر كليّه اعمال وارد گرداند از اجر محسنين و زجر مسيئين و ذره‌اى از خير و شر بدون پاداش نخواهد بود.

2- اشعار است بر آنكه جهاد احسان است: يا در حق كفار به جهت سعى در تكميل ايشان به نهايت آنچه ممكن است مانند ضرب مجنون به قصد تداوى و مداوا شدن، همچنين قتال و شمشير زدن بر كفار براى تبدل مرض كفر و نفاق به صحت و سلامتى اسلام و ايمان. و يا در حق مؤمنان، چه جهاد حفظ ايشان است از سطوه كفار و استيلاى ايشان.

3- متضمن تحريص به جهاد و ترغيب به افعال خير و مبادرت به آن.

تبصره- مفسران را در حكم آيه خلاف است. قتاده بر آنست كه خاص است بزبان پيغمبر، كه هرگاه به نفس نفيس متوجه جهاد مى‌شد، هيچكس را جايز نبود تخلف؛ و اما نسبت به ائمه، مساعدت تمام مسلمانان واجب نبود. و نزد مفسرين خاصه اين حكم در وقتى بود كه عده مسلمانان كم بودند و بعد از بسيارى، منسوخ شد به آيه شريفه‌ «وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً ...» و اين قول صحيح است، زيرا جهاد واجب كفائى است به اجماع، و اگر منسوخ نبود هر آينه واجب عينى بود و حال آنكه كسى قائل نيست.

«1» مجمع ج 3 ص 112.

ج5، ص 233

ما كانَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرابِ أَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ لا يَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ لا يُصِيبُهُمْ ظَمَأٌ وَ لا نَصَبٌ وَ لا مَخْمَصَةٌ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لا يَطَؤُنَ مَوْطِئاً يَغِيظُ الْكُفَّارَ وَ لا يَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلاً إِلاَّ كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ (120) وَ لا يُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً وَ لا يَقْطَعُونَ وادِياً إِلاَّ كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ (121)

ترجمه‌

نباشد از براى اهل مدينه و كسانيكه در اطراف آنانند از باديه‌نشينان آنكه تخلّف نمايند از پيغمبر خدا و نه آنكه رغبت نمايند بنفوس خودشان از حفظ نفس او اين براى آنستكه آنها نميرسد آنانرا عطشى و نه رنجى و نه گرسنگى‌ء در راه خدا و نه مى‌پيمايند موضعيرا كه بخشم آورد كافرانرا و نميرسند از دشمنى ببهره مگر آنكه نوشته شود براى ايشان بآن كار شايسته همانا خدا ضايع نميكند مزد نيكوكاران را

و انفاق نمى‌كنند نفقه را كوچك و بزرگ و گذر نميكنند از واديى مگر آنكه نوشته شود براى آنها تا جزا دهد ايشانرا خدا بهتر از آنچه بودند كه بجا مى‌آوردند.

تفسير

بعد از غزوه تبوك چون جمعى از مسلمانان تخلّف از ركاب مبارك حضرت ختمى مرتبت نموده بودند و متعذّر بعذرهائى شدند و بعضى اقرار بگناه و توبه نمودند و پذيرفته شد بشرحيكه در آيات سابقه گذشت خداوند براى اتمام حجّت كه ديگر مرتكب نشوند و براى ملامت آنها بر عمل سابق نهى فرمود اهل مدينه و اعراب باديه نشين حوالى آنرا كه ابلاغ جهاد بآنها رسيده باشد از تكرار اين عمل و چون بعضى براى‌

جلد 2 صفحه 635

آنكه موقع بدست آمدن محصولشان بود و بعضى براى ساير مشتهيات نفسانى تخلف نموده بودند بآنها گوشزد فرمود كه نبايد رغبت و ميل كنند بمنافع شخصيّه و مشتهيات نفسانيّه خودشان و باز بمانند از ملازمت ركاب و حفظ نفس نفيس حضرت ختمى مرتبت و بدانند كه اين يكى از حقوقى است كه خداوند بپاداش زحمات آنحضرت در هدايت خلق از براى او بر آنها لازم و واجب فرموده بلكه بايد در مواقع شدّت و عسرت مانند أبو ذر و ابو خثيمه كه ذكر شد با شوق و شعف از عشرت و راحت خود صرف نظر نموده و در راه او جانبازى كنند و تصور نكنند كه تحمّل صدمات و زحمات در اين راه براى آنها بى‌ثمر است بلكه بايد بدانند كه نميرسد بايشان در اين طريق هيچ زحمتى از قبيل عطش شديد و رنج و تعب و گرسنگى و نميگذارند قدم در نقطه از نقاط اراضى متصرّفه كفّار كه موجب غيظ و غضب آنها شود و نائل نميشوند از قبل دشمنى از دشمنان اسلام بخيريكه نائل بمسلمانان شود از قبيل غنيمت گرفتن و اسير نمودن و كشتن مگر آنكه خداوند در نامه اعمال آنها ثبت ميفرمايد عمل شايسته را كه موجب ثواب است براى آنها چون اين كارها كه جهاد و لوازم آنست خوب است و خداوند اجر نيكوكاران را ضايع نميفرمايد خصوصا در خدمت نمودن باسلام و پيغمبر و امام و در اين دو جمله اخيره لطيفه عجيبه در كلام بكار زده شده كه ميخواهد بفرمايد در اين راه فقط بر زحمت و ضرر اجر نميدهند بلكه بر لذّت و سرورى كه حاصل ميشود براى مسلمان از تصرّف در اراضى كفار و كدورت خاطر آنها و بر غنيمت و فائده و بهره كه بمسلمانان ميرسد از تسلّط بر جان و مال و ناموس آنها هم اجر داده ميشود پس فقط زحمت دنيا و اجر آخرت نيست بلكه زحمت دنيا و لذت آن و اجر آخرت است و در آيه دوم براى ترغيب كسانيكه در اين راه انفاق ميكنند و اعانت مالى مينمايند و براى اثبات اجر بر مقدمات اين عمل اگر چه منتج بنتيجه هم نباشد ميفرمايد هر مقدار در اين راه كمك مالى نمايند خواه كم باشد خواه زياد و هر منزل و واديى را كه قطع نمايند و بپايان برسانند خواه موفّق بقتال با كفار بشوند خواه نشوند خداوند ثبت ميفرمايد براى آنكه بهترين جزا را در مقابل بآنها عنايت فرمايد در دنيا و آخرت.

ما كان‌َ لِأَهل‌ِ المَدِينَةِ وَ مَن‌ حَولَهُم‌ مِن‌َ الأَعراب‌ِ أَن‌ يَتَخَلَّفُوا عَن‌ رَسُول‌ِ اللّه‌ِ وَ لا يَرغَبُوا بِأَنفُسِهِم‌ عَن‌ نَفسِه‌ِ ذلِك‌َ بِأَنَّهُم‌ لا يُصِيبُهُم‌ ظَمَأٌ وَ لا نَصَب‌ٌ وَ لا مَخمَصَةٌ فِي‌ سَبِيل‌ِ اللّه‌ِ وَ لا يَطَؤُن‌َ مَوطِئاً يَغِيظُ الكُفّارَ وَ لا يَنالُون‌َ مِن‌ عَدُوٍّ نَيلاً إِلاّ كُتِب‌َ لَهُم‌ بِه‌ِ عَمَل‌ٌ صالِح‌ٌ إِن‌َّ اللّه‌َ لا يُضِيع‌ُ أَجرَ المُحسِنِين‌َ (120)

حق‌ ندارند و نيست‌ ‌از‌ ‌براي‌ اهل‌ مدينه‌ و كساني‌ ‌که‌ ‌در‌ اطراف‌ مدينه‌ هستند ‌از‌ اهل‌ بوادي‌ ‌از‌ اعراب‌ اينكه‌ تخلف‌ كنند ‌از‌ ‌رسول‌ ‌خدا‌ ‌در‌ خروج‌ ‌در‌ غزوات‌ و جهاد ‌با‌ كفار و راغب‌ بنفس‌ ‌خود‌ نباشند ‌از‌ نفس‌ ‌رسول‌ ‌يعني‌ راحتي‌ ‌خود‌ نطلبند بزحمت‌ پيغمبر و ‌اينکه‌ حكم‌ ‌را‌ بدانند ‌به‌ اينكه‌ بآنها نميرسد تشنگي‌ و نه‌ سختي‌ و تعبي‌ و نه‌ گرسنه‌گي‌ ‌در‌ راه‌ خدايي‌ و پا نميگذارند ‌در‌ مكاني‌ ‌که‌ بغض‌ و غضب‌ بياورد كفار ‌را‌ ‌که‌ دار الحرب‌ ‌باشد‌ و ‌از‌ دشمن‌ بآنها نميرسد آسيبي‌ الّا اينكه‌ نوشته‌ ميشود ‌براي‌ ‌آنها‌ عمل‌ صالحي‌ باين‌ زحمات‌ محققا خداوند ضايع‌ نميكند اجر نيكوكاران‌ ‌را‌ ما كان‌َ لِأَهل‌ِ المَدِينَةِ ‌بعد‌ ‌از‌ آني‌ ‌که‌ ‌در‌ آيات‌ قبل‌ كساني‌ ‌که‌ تخلف‌ كردند سپس‌ نادم‌ شدند و توبه‌ كردند و خداوند قبول‌ فرمود دستور آمد ‌که‌ ديگر اهل‌ مدينه‌ وَ مَن‌ حَولَهُم‌ مِن‌َ الأَعراب‌ِ ‌اينکه‌ نحو نكنند ‌به‌ اينكه‌ أَن‌ يَتَخَلَّفُوا عَن‌ رَسُول‌ِ اللّه‌ِ و همراهي‌ نكنند ‌با‌ پيغمبر ‌در‌ خروج‌ ‌در‌ غزوات‌ وَ لا يَرغَبُوا بِأَنفُسِهِم‌ عَن‌ نَفسِه‌ِ ‌که‌ راحتي‌ و آسايش‌ ‌خود‌ ‌را‌ بگيرند و ‌آن‌ حضرت‌ ‌را‌ ‌در‌ زحمت‌ و سختي‌ بيندازند چنين‌ نكنند و بدانند ‌که‌ ‌هر‌ چه‌ ‌در‌ جهاد و همراهي‌ ‌با‌ ‌رسول‌ اللّه‌ اذيت‌ بكشند اجر ‌آنها‌ نزد ‌خدا‌ ‌از‌ ‌بين‌ نميرود ذلِك‌َ بِأَنَّهُم‌ لا يُصِيبُهُم‌ ظَمَأٌ ‌که‌ گرفتار تشنگي‌ و بي‌ آبي‌ شوند وَ لا نَصَب‌ٌ دچار زحمت‌ و تعدي‌ و سختي‌ شوند وَ لا مَخمَصَةٌ ‌که‌ گرفتار گرسنگي‌ و بي‌توشه‌اي‌ شوند فِي‌ سَبِيل‌ِ اللّه‌ِ ‌در‌ راه‌ جهاد وَ لا يَطَؤُن‌َ مَوطِئاً يَغِيظُ الكُفّارَ ‌که‌ داخل‌ ‌در‌ دار الحرب‌ و امكنه‌ كفار شويد و تصرف‌ كنيد ‌که‌ البته‌ مورث‌ غيظ و غضب‌ ‌آنها‌ ميشود وَ لا يَنالُون‌َ مِن‌ عَدُوٍّ نَيلًا ‌هر‌ مصيبتي‌ ‌از‌

جلد 8 - صفحه 332

طرف‌ دشمن‌ بشما وارد شود ‌از‌ قتل‌ و جراحت‌ و سختي‌ و شدت‌ و ذهاب‌ مال‌ و اسيري‌ إِلّا كُتِب‌َ لَهُم‌ بِه‌ِ عَمَل‌ٌ صالِح‌ٌ تمام‌ اينها ‌در‌ دفتر الهي‌ ثبت‌ و مورد قبول‌ ‌است‌ إِن‌َّ اللّه‌َ لا يُضِيع‌ُ أَجرَ المُحسِنِين‌َ بلكه‌ مَن‌ جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَه‌ُ عَشرُ أَمثالِها انعام‌ ‌آيه‌

]

(آیه 120)- مشکلات مجاهدان بی‌پاداش نمی‌ماند: در آیات گذشته بحثهایی پیرامون سرزنش کسانی که از غزوه تبوک خودداری کرده بودند، به میان آمد، این آیه و آیه بعد به عنوان یک قانون کلی و همگانی، بحث نهایی را روی این موضوع می‌کند.

نخست می‌گوید: «مردم مدینه و بادیه نشینانی که در اطراف این شهر (که مرکز و کانون اسلام است) زندگی می‌کنند حق ندارند، از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله تخلف جویند» (ما کانَ لِأَهْلِ الْمَدِینَةِ وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرابِ أَنْ یَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ).

ج2، ص262

«و نه حفظ جان خود را بر حفظ جان او مقدم دارند» (وَ لا یَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ). چرا که او رهبر امت، و پیامبر خدا، و رمز بقاء و حیات ملت اسلام است.

این وظیفه همه مسلمانان در تمام قرون و اعصار است که رهبران خویش را همچون جان خویش، بلکه بیشتر گرامی دارند و در حفظ آنان بکوشند و آنها را در برابر حوادث سخت تنها نگذارند، چرا که خطر برای آنها خطر برای امت است.

سپس به پاداشهای مجاهدان که در برابر هر گونه مشکلی در راه جهاد نصیبشان می‌شود، اشاره کرده و روی هفت قسمت از این مشکلات و پاداش آن انگشت می‌گذارد و می‌گوید: «این به خاطر آن است که هیچ گونه تشنگی به آنها نمی‌رسد» (ذلِکَ بِأَنَّهُمْ لا یُصِیبُهُمْ ظَمَأٌ). «و هیچ رنج و خستگی پیدا نمی‌کنند» (وَ لا نَصَبٌ).

«و هیچ گرسنگی در راه خدا دامن آنها را نمی‌گیرد» (وَ لا مَخْمَصَةٌ فِی سَبِیلِ اللَّهِ). «و در هیچ نقطه خطرناک و میدان پرمخاطره‌ای که موجب خشم و ناراحتی کفار است قرار نمی‌گیرند» (وَ لا یَطَؤُنَ مَوْطِئاً یَغِیظُ الْکُفَّارَ).

«و هیچ ضربه‌ای از دشمن بر آنها وارد نمی‌شود» (وَ لا یَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلًا).

«مگر این که در ارتباط با آن، عمل صالحی برای آنها ثبت می‌شود» (إِلَّا کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ).

و مسلما پاداش یک به یک آنها را از خداوند بزرگ دریافت خواهند داشت، «زیرا خدا پاداش نیکوکاران را هیچ گاه ضایع نمی‌کند» (إِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ).